آیا تا به حال به این فکر کردهاید که هوش مصنوعی چگونه میتواند آیندهی کشورمان را تغییر دهد؟ در دنیایی که فناوریهای نوظهور مثل هوش مصنوعی (AI) با سرعت سرسامآوری در حال پیشرفت هستند، ایران بهعنوان کشوری با پتانسیل بالای علمی و نیروی انسانی جوان، چه جایگاهی در این رقابت جهانی دارد؟ هوش مصنوعی، از تشخیص بیماریها در حوزهی پزشکی گرفته تا بهبود حملونقل و شهرهای هوشمند، به یکی از مهمترین فناوریهای قرن ۲۱ تبدیل شده است. اما ایران، با وجود دستاوردهای علمی قابلتوجه، در مسیر توسعه و کاربرد این فناوری با چالشهایی جدی روبهروست.
اهمیت هوش مصنوعی در ایران: چرا باید به این فناوری توجه کنیم؟
هوش مصنوعی، بهعنوان یکی از فناوریهای پیشرو، توانایی متحول کردن سبک زندگی، اقتصاد، و حتی فرهنگ جوامع را دارد. در ایران، کشوری با جمعیت جوان و تحصیلکرده، هوش مصنوعی میتواند راهحلی برای بسیاری از مشکلات باشد: از بهبود خدمات بهداشتی و آموزشی گرفته تا افزایش بهرهوری در صنایع کلیدی مثل نفت، گاز، و خودروسازی. اما با وجود این پتانسیل، ایران در زمینهی کاربرد عملی هوش مصنوعی با موانع زیادی روبهروست.
بر اساس گزارشهای جهانی، ایران در تولید علم هوش مصنوعی جایگاه خوبی دارد، اما در توسعهی کاربردهای عملی و زیرساختها عقبتر از کشورهای منطقه است. این شکاف بین تولید علم و کاربرد عملی، موضوعی است که نیاز به توجه جدی دارد.
جایگاه ایران در هوش مصنوعی: رتبهی جهانی و منطقهای
رتبهی ایران در تولید علم هوش مصنوعی
ایران از نظر تولید مقالات علمی در حوزهی هوش مصنوعی، جایگاه قابلتوجهی در جهان دارد. بر اساس گزارشهای مختلف، ایران در سالهای اخیر در رتبههای بین ۱۴ تا ۱۷ جهانی قرار داشته است. برای مثال، در بازهی ۱۹۹۵ تا ۲۰۲۰، از مجموع ۳۵۴,۴۴۳ مدرک علمی منتشرشده در جهان، ایران با ۴,۵۴۲ مقاله، رتبهی ۱۴ را کسب کرده است.
در منطقهی خاورمیانه، ایران از نظر تولید علم هوش مصنوعی جایگاه اول را دارد و از کشورهایی مثل ترکیه، عربستان، و مصر پیشی گرفته است. دانشگاه تهران با رتبهی جهانی ۱۵۳ و دانشگاههایی مثل صنعتی شریف، امیرکبیر، و علموصنعت، نقش مهمی در این دستاورد داشتهاند. همچنین، پایگاه رتبهبندی سایمگو در سال ۲۰۱۸ ایران را صدرنشین غرب آسیا و نهم جهان در تولید علم هوش مصنوعی معرفی کرد.
رتبهی ایران در کاربرد هوش مصنوعی
با وجود موفقیت در تولید علم، ایران در زمینهی کاربرد عملی هوش مصنوعی جایگاه ضعیفتری دارد. گزارشها نشان میدهند که ایران در این حوزه رتبهای بین ۷۰ تا ۹۴ در میان کشورهای جهان دارد. برای مثال، در شاخص آمادگی هوش مصنوعی دولت در سال ۲۰۲۳، ایران رتبهی ۹۴ را کسب کرده است.
در مقایسه با کشورهای منطقه مثل امارات، عربستان، و ترکیه، که سرمایهگذاریهای کلانی در زیرساختها و تدوین اسناد راهبردی انجام دادهاند، ایران عقبتر است. ضعف در زیرساختهای پردازشی، کمبود نیروی متخصص، و نبود قوانین جامع، از دلایل این جایگاه پایین هستند.
مقایسه با کشورهای پیشرو
کشورهایی مثل آمریکا، چین، و انگلیس در صدر جدول جهانی هوش مصنوعی قرار دارند. این کشورها نه تنها در تولید علم، بلکه در کاربرد عملی، زیرساختها، و سرمایهگذاری پیشرو هستند. در منطقه، امارات و عربستان با سرمایهگذاریهای چندمیلیارد دلاری، در میان ۵۰ کشور برتر جهان قرار دارند، در حالی که ایران با رتبهی ۱۱۰ در کسبوکارهای هوش مصنوعی (طبق اظهارات برخی مقامات در سال ۲۰۲۵)، فاصلهی زیادی با این کشورها دارد.
دستاوردهای هوش مصنوعی در ایران: افتخارات و پروژههای برجسته
توسعهی ربات سورنا
یکی از بزرگترین دستاوردهای ایران در حوزهی هوش مصنوعی و رباتیک، توسعهی ربات انساننمای سورنا است. این پروژه از سال ۱۳۸۷ توسط دانشگاه تهران و با حمایت انجمن تحقیق و توسعه صنایع و معادن ایران آغاز شد. سورنا تا نسل چهارم پیشرفت کرده و بهعنوان نمادی از توانایی ایران در رباتیک شناخته میشود. این ربات قابلیتهایی مثل حرکت، تعامل با محیط، و انجام وظایف ساده را دارد و در نمایشگاههای بینالمللی مورد توجه قرار گرفته است.
مدلهای زبانی پیشرفته
ایران در توسعهی مدلهای زبانی بومی نیز گامهایی برداشته است. مدل «رخشا» یکی از نمونههای موفق است که توانایی رقابت با مدلهای جهانی را دارد. این مدلها در پردازش زبان طبیعی (NLP) و کاربردهایی مثل چتباتها و دستیارهای مجازی استفاده میشوند.
کاربرد در حوزهی پزشکی
هوش مصنوعی در ایران در بخش پزشکی نیز پیشرفتهایی داشته است. از تشخیص بیماریها با تحلیل تصاویر پزشکی گرفته تا کمک به توسعهی داروهای جدید، فناوری AI در حال تحول نظام سلامت کشور است. برای مثال، برخی شرکتها از هوش مصنوعی برای تجزیهوتحلیل دادههای آزمایشگاهی و تشخیص زودهنگام بیماریها استفاده میکنند.
چتباتها و خدمات مشتری
چتباتهای بومی و دستیارهای مجازی هوشمند در کسبوکارهای ایرانی رواج پیدا کردهاند. این ابزارها به بهبود تجربهی مشتری و افزایش بهرهوری کمک کردهاند. شرکتهایی مثل مرکز تحقیقات هوش مصنوعی پارت با محصولاتی مثل «سهاب» و «فراشناسا»، نقش مهمی در این حوزه دارند.
خودروهای هوشمند
برخی شرکتهای ایرانی در حال توسعهی سیستمهای کمکراننده و خودروهای خودران مبتنی بر هوش مصنوعی هستند. این پروژهها، هرچند در مراحل اولیه هستند، اما نشاندهندهی پتانسیل ایران در این زمینهاند.
چالشهای هوش مصنوعی در ایران: موانع پیش رو
کمبود زیرساختهای پردازشی
یکی از بزرگترین چالشهای ایران، کمبود زیرساختهای پردازشی پیشرفته است. دسترسی به پردازندههای قدرتمند و مراکز دادهی ملی محدود است، و این موضوع توسعهی پروژههای بزرگ هوش مصنوعی را دشوار میکند. ایران در زمینهی توان پردازشی داخلی، رتبهی پنجم منطقه را دارد، اما فاصلهی زیادی با کشورهای پیشرو دارد.
کمبود نیروی متخصص
با وجود نیروی انسانی تحصیلکرده، مهاجرت نخبگان به کشورهای دیگر یک چالش جدی است. اگرچه در سالهای اخیر ۲۵ نخبه ایرانی از دانشگاههای معتبر جهانی به کشور بازگشتهاند، اما همچنان نیاز به برنامههای آموزشی پیشرفته و حمایت از متخصصان داخلی احساس میشود.
نبود قوانین و مقررات جامع
ایران در زمینهی مقررات و اخلاق هوش مصنوعی با کشورهای منطقه فاصله دارد. شاخص آمادگی هوش مصنوعی دولت در سال ۲۰۲۳ نشان میدهد که ایران در این حوزه امتیاز پایینی (۳۱.۵۶) دارد. تصویب سند ملی هوش مصنوعی در تیرماه ۱۴۰۳ گامی مثبت بود، اما همچنان نیاز به تدوین دستورالعملهای اخلاقی و نظارتی وجود دارد.
ضعف در همکاریهای بینالمللی
ایران در همکاریهای علمی با کشورهای پیشرو مثل چین و هند محدودیت دارد و بیشتر تعاملاتش به ترکیه محدود شده است. این موضوع باعث شده که از جریان جهانی نوآوری عقب بماند.
کاهش سهم مقالات با تأثیر بالا
سهم ایران از مقالات با تأثیر بالا در هوش مصنوعی از ۹ درصد در سال ۲۰۱۱ به ۳.۲ درصد در سال ۲۰۲۳ کاهش یافته است. این کاهش نشاندهندهی تضعیف جایگاه علمی ایران در این حوزه است.
نکات و ترفندهای توسعهی هوش مصنوعی در ایران
برای پیشرفت در حوزهی هوش مصنوعی، چه بهعنوان یک فرد علاقهمند و چه بهعنوان یک سیاستگذار، این نکات کمترشناختهشده میتوانند مفید باشند:
- استفاده از دادههای بومی: ایران میتواند با تمرکز بر دادههای بومی (مثل دادههای زبان فارسی یا دادههای پزشکی محلی)، مدلهای هوش مصنوعی منحصربهفردی ایجاد کند که در بازار جهانی رقابتی باشند.
- مشارکت با استارتاپها: حمایت از استارتاپهای کوچک با اعطای وامهای کمبهره و معافیتهای مالیاتی میتواند زیستبوم هوش مصنوعی را تقویت کند.
- تمرکز بر آموزش عملی: بهجای آموزشهای تئوری، دورههای عملی مثل کدنویسی و حل مسائل واقعی صنعت (مانند دورهی iAAA) میتوانند نیروی کار متخصص پرورش دهند.
- استفاده از فناوریهای متنباز: ابزارهای متنباز مثل TensorFlow و PyTorch میتوانند به توسعهدهندگان ایرانی کمک کنند تا با هزینهی کم، پروژههای بزرگی را اجرا کنند.
- ایجاد شبکههای همکاری محلی: تشکیل انجمنهای محلی برای توسعهدهندگان AI میتواند تبادل دانش و همکاری بین متخصصان را افزایش دهد.
- تمرکز بر کاربردهای ساده: بهجای پروژههای پیچیده، ابتدا روی کاربردهای ساده مثل چتباتها یا سیستمهای توصیهگر تمرکز کنید تا تجربه و اعتمادبهنفس تیمها افزایش یابد.
- استفاده از توان دانشگاهها: دانشگاههایی مثل شریف و تهران میتوانند با ایجاد آزمایشگاههای تخصصی، پلتفرمی برای نوآوری فراهم کنند.
- تشویق مهاجرت معکوس: با ارائهی مشوقهای مالی و شغلی، میتوان نخبگان مهاجر را به بازگشت ترغیب کرد.
- تمرکز بر صنایع کلیدی: هوش مصنوعی در صنایعی مثل کشاورزی و حملونقل میتواند تأثیر سریعی داشته باشد و اعتماد عمومی را جلب کند.
- آموزش عمومی: برگزاری کارگاههای رایگان برای عموم مردم میتواند آگاهی عمومی نسبت به هوش مصنوعی را افزایش دهد و پذیرش اجتماعی آن را بهبود ببخشد.
پاسخ به چند سؤال پرتکرار دربارهی هوش مصنوعی در ایران
- رتبهی ایران در هوش مصنوعی چند است؟
ایران از نظر تولید علم هوش مصنوعی رتبهی ۱۴ تا ۱۷ جهانی و اول منطقه را دارد، اما در کاربرد عملی رتبهی ۷۰ تا ۹۴ جهانی را داراست. - چرا ایران در کاربرد هوش مصنوعی عقب است؟
کمبود زیرساختهای پردازشی، نبود قوانین جامع، و مهاجرت نخبگان از دلایل اصلی هستند. همچنین، سرمایهگذاری ایران در این حوزه نسبت به کشورهای منطقه کمتر است. - مهمترین دستاورد هوش مصنوعی در ایران چیست؟
توسعهی ربات سورنا و مدلهای زبانی مثل رخشا از برجستهترین دستاوردها هستند. همچنین، کاربردهای پزشکی و چتباتهای بومی نیز قابلتوجهاند. - آیا هوش مصنوعی در ایران آینده دارد؟
بله، با توجه به نیروی انسانی جوان و تحصیلکرده، پتانسیل بالایی وجود دارد، اما نیاز به سرمایهگذاری، زیرساخت، و همکاریهای بینالمللی است.
جمعبندی: با هوش مصنوعی، آیندهی ایران را بسازیم!
هوش مصنوعی در ایران، با وجود چالشهایی مثل کمبود زیرساخت و قوانین، دستاوردهای قابلتوجهی داشته است. ایران از نظر تولید علم در رتبهی ۱۴ تا ۱۷ جهانی و اول منطقه قرار دارد، اما در کاربرد عملی با رتبهی ۷۰ تا ۹۴، نیاز به تلاش بیشتری دارد. پروژههایی مثل ربات سورنا، مدل رخشا، و کاربردهای پزشکی نشاندهندهی پتانسیل بالای کشور هستند. با نکاتی مثل استفاده از دادههای بومی، حمایت از استارتاپها، و تمرکز بر آموزش عملی، میتوان این مسیر را هموارتر کرد.
اگر دانشجو یا متخصص هستید، در دورههای تخصصی هوش مصنوعی شرکت کنید. اگر سیاستگذار هستید، روی زیرساختها و قوانین تمرکز کنید. آیندهی هوش مصنوعی در ایران روشن است—بیایید با هم آن را بسازیم!
